Zarys historii doradztwa rolniczego na terenie woj. kujawsko-pomorskiego

Upadek I Rzeczpospolitej i okres zaborów – okres od 1772 do 1918 r.

Historia doradztwa rolniczego wiąże się ze zmianą własności ziemi i utworzeniem chłopskich gospodarstw rolnych. W Polsce proces ten zaczął się pod koniec XVIII, kiedy w 1772 r.
Sejm podjął próbę reformy rolnej w dobrach królewskich w Ustawie o sprzedaży królewszczyzn. Sprawa wróciła w czasie insurekcji i w 1794 r. Tadeusz Kościuszko w oparciu o art. IV Konstytucji 3 Maja wydał Uniwersał połaniecki (właśc. Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych)¹. Ostatnią próbę uregulowania tej sprawy przed rozbiorami podjął ks. Hugo Kołłątaj, opracował ustawę, na podstawie której gwarantowano chłopom biorącym udział w powstaniu kościuszkowskim nadanie na własność ziemi przez nich użytkowanej, a w razie ich śmierci – ich synom.

W Królestwie Kongresowym Jan Olrych Szaniecki² zdecydowanie opowiadał się za uwłaszczeniem chłopów. Sam już przed 1825 r. zniósł w swych majątkach pańszczyznę, zastępując ją czynszami i jako pierwszy nadał swym chłopom nazwiska. Niestety przywódcy powstania listopadowego przeciwni byli jednak myśli zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów. Ostatnia polska próba niezrealizowanego uwłaszczenia chłopów została podjęta w 1863 r. w czasie powstania styczniowego przez Tymczasowy Rząd Narodowy z inspiracji stronnictwa czerwonych w wydanym 22 stycznia 1863 r. „Manifeście”, który oprócz wezwania do walki ogłosił uwłaszczenie chłopów. Wiosną 1863 r. włościanie w Królestwie Polskim zaprzestali faktycznie świadczeń na rzecz dworów.

Ostatecznie to kraje zaborcze dokonały uwłaszczenia chłopów. W okresie wojen napoleońskich zrobiły to Prusy. Austria w czasie Wiosny Ludów, a Rosjanie w czasie powstania styczniowego. Likwidacja pańszczyzny i uwolnienie chłopów upodmiotowiło ich jako obywateli, a także sprzyjało wstępowaniu i tworzeniu organizacji branżowych. „Ruch społeczny chłopów odnotowano najpierw w byłym zaborze pruskim, gdzie uwłaszczenie chłopów rozpoczęło się najwcześniej (od 1807 r.). Powstały warunki pozwalające na wyłanianie organizacji rolniczych i kształtowanie ruchu społecznego rolników.

Zapoczątkowane procesy zmian miały miejsce w kolejnych zaborach, w tym w byłym zaborze austriackim od 1848 r. i w byłym zaborze rosyjskim od 1864 r. Powstające organizacje miały na celu obronę grupowych interesów zawodowych rolników, którzy w ramach kształtującego się rynku rolnego przegrywali konkurencję z większymi obszarowo gospodarstwami rolnymi. Przykładowo, w modelu pruskim, działalność była skoncentrowana głównie na aspektach społeczno-kulturalnych i oświatowych. Natomiast w zaborze austriackim uwagę koncentrowano na działalności oświatowo-instruktorskiej w połączeniu z działalnością gospodarczą, w tym głównie handlową.”³

Powstanie gospodarstw chłopskich i rosnąca populacja generująca popyt na żywność powodowała konieczność wprowadzania zamian w systemie produkcji. W Polsce dominował wprowadzony we wczesnym średniowieczu system trójpolówki. W XIX wieku w Anglii funkcjonował od XVII w. system oparty na płodozmianie norfolskim. Pierwszym, który w swoim majątku w Turwi wprowadził go był Dezydery Chłapowski, który w latach 1818–1819 uczył się nowoczesnego rolnictwa w Anglii, a później nabytą wiedzę przekazał do swoich majątków oraz dawał przykład włościanom z Wielkopolski. Miał zamiar założyć Akademię Rolniczą, do czego krokiem było kształcenie licznych praktykantów w majątku turewskim. Był również współzałożycielem i wydawcą „Przeglądu Poznańskiego” i „Szkółki Niedzielnej”. Całokształtem swojej działalności kładł podstawy pracy organicznej, tym samym opierając się germanizacji. Wspierał przedsięwzięcia, takie jak Bazar Poznański i Towarzystwo Pomocy Naukowej oraz towarzystwa kredytowe. Jeden z majątków Chłapowskiego leży na terenie naszego województwa w Sobiejuchach.

Popiersie generała Dezyderego Chłapowskiego w Muzeum Historii Miasta Poznania.

Fot.wikipedia.

Podobną rolę odegrało wielu ziemian w zaborze pruskim, gdzie nie było polskich szkół, język polski był rugowany nawet z kościoła. Rząd pruski prowadził mniej lub bardziej otwartą politykę germanizacyjną, połączoną z kolonizacją polegającą na wykupie polskich majątków i osiedlaniu w nich Niemców. Obrona polskości polegała na obronie własności, w tym własności ziemi rolniczej. Stąd pojawiła się potrzeba lepszego gospodarowania, co wiązało się z potrzebą zdobywania wiedzy i budowania polskich organizacji gospodarczych, w tym banków i ubezpieczalni (pierwszy polski bank spółdzielczy powstał w 1862 roku w Brodnicy). Patronem i założycielem wielu z nich był ks. Piotr Wawrzyniak, sprawami wiedzy i kultury zajmował się m.in. Zygmunt Działowski, który założył i finansował w Toruniu Polskie Towarzystwo Naukowe, a przy nim Muzeum. Działowski posiadał liczne majątki m.in. w Mgowie czy wówczas podtoruńskim Rubinkowie. Dochody z tych, dobrze prowadzonych gospodarstw, wspomagały prowadzenie działalności narodowej i społecznej.

Zygmunt Działowski.

zdjęcie z Facebooka Liceum Ogólnokształcącego w Wąbrzeźnie

Pomnik ks. Piotra Wawrzyniaka w Mogilnie.

Fot. S. Szpulecki

Kolejną wartą wspomnienia jest postać Leona Janty-Połczyńskiego, który był potomkiem znamienitych rodów ziemiańskich z Borów Tucholskich. Leon otrzymał bardzo dobre wykształcenie prawnicze i ekonomiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, uniwersytetach w Berlinie, Paryżu i Jenie, które otwierało mu drzwi do wielu instytucji w państwie niemieckim. Janta-Połczyński pozostał wierny swoim polskim korzeniom. Reprezentował Polaków jako poseł w niemieckim parlamencie Reichstagu, od 1896 r. był członkiem Sejmiku i Wydziału Powiatowego w Tucholi, w latach 1898–1912 był patronem Kółek Włościańskich na Pomorzu, prezesem Banku Ludowego (od 1900 r.), Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik”, Spółdzielni Handlowej „Kupiec” i Spółki Parcelacyjnej w Tucholi. Był wydawcą pism: „Gazeta Gdańska” (1898–1905) i „Kłosy” (1905–1919). Działacz narodowy na Pomorzu Nadwiślańskim, zwany przez Niemców Polenführer.

Podsumowując, początki polskiego doradztwa rolniczego w zaborze pruskim były związane z działalnością organiczną, u podstaw, którą prowadzili patrioci z różnych warstw społeczeństwa, a źródłem finansowania były środki prywatne. Najczęściej patronami (obecnie powiedzielibyśmy sponsorami) na początku byli księża, często synowie chłopów i ziemianie. Robili to z pobudek patriotycznych, ale też we własnym interesie, bo jedynym sposobem obrony przed agresywnym i opresyjnym niemieckim państwowym systemem wynaradawiania Polaków było wspólne działanie i wykorzystanie możliwości, jakie dawała demokracja parlamentarna w ramach Cesarstwa Niemieckiego.

Polacy z Wielkopolski, Kujaw i Pomorza potrafili się zjednoczyć wokół wspólnych celów, ponad podziałami społecznymi. Wspólne działanie zapobiegło wynarodowieniu i obronie polskiej własności ziemskiej. Niemcy, choć mieli pełnię władzy politycznej, nie wygrali z polską przedsiębiorczością i przywiązaniem do tradycji, w tym religii katolickiej, która była dla nich ostoją polskości. Historia zaboru pruskiego, to przede wszystkim opis budowania społeczeństwa obywatelskiego i zmagań gospodarczych. Wiązało się to z koniecznością wygrywania konkurencji, opartej na wiedzy i umiejętnościach. Ta nauka nie poszła w las i kiedy przyszedł czas, Wielkopolska w 1918 r. sama zrzuciła niemieckie jarzmo, a przedstawiciele Pomorza dotarli do Wersalu, by zaświadczyć o polskości tej ziemi i prawie Polski do morza.

Toruń, ul. Klonowica 19, przedwojenna siedziba Pomorskiej Izby Rolniczej.

Fot. M. Rząsa

Okres międzywojenny 1918–1939

Po odrodzeniu Polski na terenie Wielkopolski w Poznaniu, przejęta została pruska Izba Rolnicza (na mocy dekretu Naczelnej Rady Ludowej z dnia 13 stycznia 1919 r.)⁴ Po jej polonizacji, to ona od 1919 r. jako pierwsza w Polsce koordynowała w swoim regionie (woj. poznańskie) pracę doradczą dla rolników. Powstanie Wielkopolskiej Izby Rolniczej należy traktować jako początek publicznego doradztwa rolniczego na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego. W przedwojennym województwie pomorskim nie udało się przejąć Zachodniopruskiej Izby Rolniczej (w tym punkcie Niemcy nie wykonali ustaleń traktatu wersalskiego).

Zaraz po powrocie Pomorza do Polski w 1920 rozporządzeniem Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z 2 lutego 1920 r. i 9 marca 1921 r. powstała Pomorska Izba Rolnicza z siedzibą w Toruniu.⁵ Taki stan rzeczy utrzymał się do 1928 r., kiedy na mocy Konstytucji Rzeczypospolitej z 17 marca 1921 r. wydano Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r., które przewidywało powstanie i działalność samorządu gospodarczego rolników w poszczególnych województwach. Do 1925 r. działały już: Wielkopolska, Pomorska oraz Śląska Izba Rolnicza, a w 1928 r. powstała Warszawska Izba Rolnicza.

Powstanie Warszawskiej Izby Rolniczej domyka kwestie organizacyjne publicznego doradztwa rolniczego na terenie obecnego woj. kujawsko-pomorskiego. W okresie międzywojennym doradztwo rolnicze funkcjonowało w ramach izb rolniczych, które były dobrowolnym samorządem gospodarczym, w którym reprezentowane były związki i organizacje rolnicze z danego województwa (izby do 1939 r. powstały w 13 województwach).

II wojna światowa i okres stalinowski – 1939–1956

Po wybuchu II wojny światowej terytorium województwa zostało wcielone do III Rzeszy i działalność polskiego doradztwa była zakazana. Po wyzwoleniu de jure powrócił stan z 1939 r. do wydania dekretu Krajowej Rady Narodowej z dnia 26 sierpnia 1946 r. o zniesieniu izb rolniczych, który wszedł w życie 10 października 1946 r. 1 stycznia 1949 r. uchylono rozporządzenie z marca 1928 r. Dekretem tym zadania i majątek izb rolniczych zostały przekazane, pozostającemu pod kontrolą komunistów, Związkowi Samopomocy Chłopskiej.

W tym okresie po przeprowadzanej w latach 1944–1948 reformie rolnej, władze podjęły intensywne działania na rzecz kolektywizacji wsi. Doradztwo rolnicze indywidualnym chłopom było niepotrzebne, a wręcz mogło być traktowane jako działalność wywrotowa, bo wzmacniałaby wrogów państwa – rolników indywidualnych, których nazywano wtedy często kułakami i wsadzano bez wyroku do więzienia.⁶

Przełomowy rok 1956

W 1956 roku w Polsce kończy się epoka stalinowska. Władzę w kraju przejmuje, za zgodą Moskwy, Władysław Gomułka. Na wsi kończy się okres kolektywizacji wprowadzanej siłą. Władze chcąc zaznaczyć zmianę w podejściu do chłopów, tworzą nowe ośrodki przekazywania wiedzy i innowacji w postaci rolniczych rejonowych zakładów doświadczalnych. Na terenie ówczesnego województwa bydgoskiego 1 kwietnia 1956 r. powołano Rolniczy Rejonowy Zakład Doświadczalny w Minikowie, wcześniej od 1949 r. istniała tam stacja badawcza. Powołanie RRZD jest traktowane jako początek państwowego doradztwa rolniczego w województwie.

Doradztwo w PRL i III RP od 1956 do 2004 r

W 1956 roku w Polsce kończy się epoka stalinowska. Władze w kraju przejmuje, za zgodą Moskwy, Władysław Gomułka. Na wsi kończy się okres kolektywizacji wprowadzanej siłą. Władze chcąc zaznaczyć zmianę w podejściu do chłopów tworzą nowe ośrodki przekazywania wiedzy i innowacji w postaci rolniczych rejonowych zakładów doświadczalnych. Na terenie ówczesnego województwa bydgoskiego 1 kwietnia 1956 r. powołano Rolniczy Rejonowy Zakład Doświadczalny w Minikowie, wcześniej od 1949 r. istniała tam stacja badawcza. Powołanie RRZD jest traktowane jako początek państwowego doradztwa rolniczego w województwie.

Etapy rozwoju doradztwa rolniczego z uwzględnieniem podstawy prawnej i zmian struktury szczegółowo badał i opisał prof. Bogdan M. Wawrzyniak z Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy w pracy „Sposoby Kształtowania Systemów Doradztwa Rolniczego w Świetle Prawodawstwa Polskiego”1.
Główne etapy rozwoju służby rolnej i doradczej

Służba rolna i doradcza podlegała stałej ewolucji, która wyrażała się nakładaniem na nią coraz większych zadań o charakterze nie tylko doradczym, ale także administracyjnym (agrominimum), oświatowym (szkolenia, kursy), a nawet politycznym. Służby miały w przyszłości stanowić instrument realizacji polityki rolnej, czyli być swoistą linią transmisyjną decyzji partyjnych i rządowych na grunt rolnictwa chłopskiego.
Patrząc retrospektywnie na kolejne etapy rozwoju służby rolnej i doradczej można stwierdzić, że zmiany następowały głównie w oparciu o zmiany podziału administracyjnego kraju, w mniejszym zaś zakresie przywiązywano uwagę do misji czy posłannictwa innowacyjnego tej służby. W pierwszych latach powojennych (1944–1949) starano się nawiązywać do doświadczeń okresu międzywojennego i instruktorów powoływano przy izbach rolniczych. Radykalna zmiana kursu polityki rolnej w kierunku uspółdzielczenia wsi (1949), przyczyniła się do likwidacji tych stanowisk pracy.

Drugi etap (1950–1956) charakteryzujący poziom zatrudnienia w powiatowej administracji rolnej pozostał utajniony, zresztą jak niemal wszystkie dane statystyczne z tego okresu. Odbudowa służb rolnych nastąpiła w okresie reaktywowania kółek rolniczych, które powołały na stanowiska instruktorów, mających na celu udzielanie pomocy młodym organizacjom chłopskim, jakimi stały się kółka rolnicze i koła gospodarstw wiejskich.

W trzecim etapie (1957–1967) służba była powoływana w oparciu o zarządzenie nr 122 Ministra Rolnictwa z dnia 17 stycznia 1958 r. w sprawie zadań instruktorów rolnych. Był to doniosły akt prawny, który po raz pierwszy w historii działalności służb rolnych doczekał się odrębnego zarządzenia, określającego ich status społeczny i zawodowy. W 1960 r. w nazewnictwie zaszły zmiany i zamiast nazwy instruktora rolnego, zaczęto używać pojęcia agronoma gromadzkiego. Jego zadania zostały bardziej precyzyjnie sformułowane w zarządzeniu nr 173 Ministra Rolnictwa z dnia 24 grudnia 1960 r. w sprawie zadań służby agronomicznej w zakresie podnoszenia produkcji rolniczej. Wśród podstawowych obowiązków agronoma gromadzkiego wymieniono potrzebę stałego podnoszenia poziomu kultury rolnej na wsi oraz wykonywanie statutowych zadań kółek rolniczych [Wawrzyniak 1991].
W celu zachowania chronologii warto przypomnieć, że w myśl uchwały nr 88/56 Prezydium Rządu z 1956 r. powołano rolnicze rejonowe zakłady doświadczalne (RRZD), na bazie których potem organizowano wojewódzkie ośrodki postępu rolniczego. Początkowo RRZD były traktowane jako terenowe placówki naukowo-badawcze, których celem było adaptowanie do lokalnych warunków zakończonych badań naukowych.

W IV etapie (1968–1972) kształtowania charakteru służby rolnej zdecydowano się na koncentrację tej służby w gminie, co odbyło się kosztem służb branżowych i surowcowych. W każdej gminie powołano agronoma i zootechnika, a każdy z nich do pomocy uzyskał asystenta. Dodatkowo wprowadzono stanowisko referenta rolnego, z misją odciążenia służby fachowej od mitręgi biurokratycznej. W zarządzeniu nr 14 Ministra Rolnictwa z dnia 6 lutego 1968 r. dotyczącym wytycznych w sprawie zadań i metod pracy gromadzkiej służby rolnej oraz referenta rolnego określono, że zadaniem służb gromadzkich jest organizowanie produkcji rolniczej w gromadzie i upowszechnianie postępu rolniczego. Od tego czasu licząc, notujemy niebywały wzrost ilościowy kadr doradczych, który swoje apogeum osiągnął w następnej fazie rozwoju tej służby.

W pierwszym okresie reformowania krajowej administracji terenowej było wprowadzenie w 1973 r. zamiast gromad, nowych jednostek administracyjnych w postaci gmin. W miejsce dotychczasowych 6 331 gromad, powstało około 2 500 gmin, które były większe obszarowo i o zmienionych kompetencjach. W myśl rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. w sprawie zasad organizacji, zadań i wynagradzania gminnej służby rolnej, w skład tej służby wchodził kierownik gminnej służby rolnej, instruktorzy ogólnogminni (np. WGD), instruktorzy specjalistyczni (np. melioracji i łąkarstwa) oraz instruktorzy rejonowi [Wawrzyniak 2003].

Kolejnym krokiem w procesie tworzenia nowego podziału administracyjnego kraju była likwidacja w 1975 r. powiatów i utworzenie nowych 49 województw. Wprowadzenie nowego podziału administracyjnego kraju pociągnęło za sobą kolejną reorganizację służby rolnej i utworzenie nowej instytucji w postaci wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego (uchwała nr 125/75 Rady Ministrów). Nałożenie się na siebie gminnej służby rolnej z nowopowstającymi wojewódzkimi ośrodkami postępu rolniczego (specjaliści WOPR), doprowadziło do wzrostu ilościowego tej służby, do niespotykanego nigdy poprzednio poziomu (ponad 20 tys. osób).

Budynek Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego w Minikowie.

Zmiany społeczno-polityczne i gospodarcze zapoczątkowane w Polsce w 1989 r. oznaczały odejście od modelu gospodarki sterowanej przez państwo, w kierunku gospodarki rynkowej, funkcjonującej w oparciu o rachunek ekonomiczny. W tej sytuacji stało się jasne, że utrzymanie przez budżet państwa tak dużej grupy doradców okazało się niemożliwe. Zaczęła się dość powszechna redukcja zatrudnionych pracowników WOPR, w pierwszej kolejności osób mogących przejść na wcześniejszą emeryturę. Dużą rolę w pierwszym okresie rekonstrukcji doradztwa rolniczego odegrali eksperci zagraniczni, którzy zdecydowanie opowiedzieli się za dalszym utrzymaniem służb rolnych w kraju, wobec zakusów zrezygnowania z dalszego ich finansowania z budżetu państwa. Polska uzyskała silne wsparcie ze strony wielu krajów wysoko rozwiniętych oraz instytucji międzynarodowych, takich jak: EWG, Bank Światowy, OECD i FAO. W tym czasie utworzono także Polsko-Amerykański Program Doradztwa Rolniczego (1992–1995).

Ośrodki doradztwa rolniczego (ODR) powstały w 1991 r. na bazie dawniejszych wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego, poprzez powierzenie wojewodom misji utworzenia ośrodków na ich terytorium. Podstawowym celem zapoczątkowanych zmian była potrzeba uspołecznienia doradztwa (społeczne rady), a ponadto dostosowania go do potrzeb rolnictwa przechodzącego na tory gospodarki rynkowej. Tak ważne zjawisko, jak zmiana przynależności organizacyjnej nie regulowana była ustawą (rozporządzeniem), lecz prawem budżetowym, wprowadzającym ustawy reformujące administrację publiczną z 1991 r. [Ustawa 1991]. Nastąpiło oddzielenie funkcji doradczych od działalności gospodarczej i produkcyjnej, pozbawiając tym samym ODR zaplecza w postaci gospodarstw rolnych.

Z perspektywy dzisiejszej widać, że poważnym błędem było pozbawienie ODR-ów użytków rolnych, które stanowiłyby duże źródło dochodów ośrodków. Z czasem zaszła konieczność rozszerzenia zakresu zadań i usług świadczonych przez ośrodki doradztwa rolniczego. W rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 1994 r. w sprawie wysokości stawek dotacji dla rolnictwa, w tym upowszechniania doradztwa rolniczego, znalazły się również między innymi zadania mające na celu organizowanie i upowszechnianie inicjatyw mających na celu promocję wszelkich form organizacyjnych grupowego działania wśród społeczności wiejskiej [Rozporządzenie 1994].

Ośrodki doradztwa rolniczego jako jednostki budżetowe były dotowane przez państwo. Proces tego dotowania odbywał się poprzez urząd wojewódzki. Każdy z ośrodków posiadał swój własny statut i regulamin funkcjonowania zakładu pracy. Nadzór merytoryczny nad działalnością doradczą i upowszechnieniową sprawowało Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

Budynek ODR w Przysieku przekształcony w 1999 r. w Regionalne Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich.Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego w Minikowie.

ODR w Zarzeczewie w latach 90.

Sytuacja ODR uległa radykalnej zmianie w 1999 r., czyli w momencie wprowadzenia nowego podziału administracyjnego kraju, poprzez powołanie 16 nowych województw w miejsce 49 dawniejszych i przywróceniu 314 powiatów”. W kujawsko-pomorskim nie wybrano wiodącego ośrodka. Pozostał ODR w Minikowie działający na obszarze, który należał dawniej do woj. bydgoskiego – do pomorskiego przekazano powiat chojnicki, a do wielkopolskiego gm. Trzemeszno. ODR w Zarzeczewie działał na terenie dawnego włocławskiego, z dwiema korektami: przejął od ODR Przysiek gm. Wąpielsk, któremu z kolei przekazał gm. Czernikowo. ODR Przysiek, działał na terenie byłego województwa toruńskiego, z wyjątkiem wyżej wymienionych zmian oraz oddał powiat Nowe Miasto Lubawskie do województwa warmińsko-mazurskiego. Sam ODR w Przysieku przekształcono w Regionalne Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, stał się przez to częścią Krajowego Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich

Doradztwo od 2005 r.
Ustawa o jednostkach doradztwa rolniczego

„Wobec perspektywy bliskiej integracji Polski z Unią Europejską zaczęto intensywnie pracować nad nadaniem wyższej rangi ODR i uczynienie z nich instytucji pożytku publicznego. Rezultaty tych poczynań zakończyły się przyjęciem pierwszej ustawy sejmowej o jednostkach doradztwa rolniczego z 2004 r. [Ustawa 2004].

Ważnym czynnikiem kształtującym charakter służby doradczej był poziom jej wynagradzania i zestaw instrumentów (premie, staże, odprawy) motywujących do pracy. Problematykę tę w analizowanym okresie przedstawiono w artykule „Kierunki zmian w wynagradzaniu służby rolnej i doradczej” (ZDR nr 1/2 z 2003 r.) [Wawrzyniak 2003].

Siedziba Kujawsko-Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Minikowie.

Dokonując przeglądu zmian organizacyjnych i instytucjonalnego usytuowania doradztwa rolniczego w latach 1957–2004, zwraca uwagę duża częstotliwość tych zmian (średnio co 6–7 lat) i przenoszenia służby rolnej i doradczej z jednej jednostki organizacyjnej do drugiej. Cechą charakterystyczną było poszukiwanie coraz to nowych instytucji czy organizacji, pozwalających na przekazanie im służby rolnej i doradczej.

W procesie poszukiwań nowych instytucji brane były pod uwagę także izby rolnicze. Zmiany zaczęły się od związków kółek rolniczych, poprzez gromadzkie rady narodowe, a następnie urzędy gminne, by służby te trafiły do wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego, które następnie przekształcono w ośrodki doradztwa rolniczego. Zmiany spowodowały dużą rotację kadr doradczych i dlatego duża liczba byłych doradców mogła sobie wpisać w CV pracę na tym stanowisku. Praca doradcza była także szczeblem w karierze zawodowej, zaś byli doradcy pełnią dzisiaj odpowiedzialne funkcje wójtów, burmistrzów, prezydentów, dyrektorów, prezesów itp.

Zwraca uwagę fakt, że służbę rolną i doradczą powoływano w oparciu o akty prawne stosunkowo niskiej rangi, jakimi na ogół były zarządzenia ministra rolnictwa. Z kolei RRZD i WOPR zostały powołane w drodze uchwały Prezydium Rządu czy Rady Ministrów, a nie rozporządzenia. Dopiero powołanie ODR nastąpiło na drodze ustawy sejmowej, a więc aktu najwyższej rangi.

Podstawy prawne powoływania jednostek doradztwa rolniczego w 2005 r. Ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego określała organizację, zadania i zasady działania jednostek doradztwa rolniczego [Ustawa 2004]. Za jednostki doradztwa rolniczego uznano:

Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie,
16 wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego, których terytorialny zasięg działania obejmuje obszar województwa właściwego ze względu na siedzibę tego ośrodka.”

Podsumowanie

Historia doradztwa rolniczego wiąże się z rozwojem gospodarki kapitalistycznej na wsi. Wolny rynek wyzwala potrzebę znajdowania przewag konkurencyjnych. Źródłem ich najczęściej są innowacje, stąd tak duży nacisk na zdobywanie wiedzy i informacji o wprowadzanych zmianach oraz wynikach badań naukowych. XXI wiek stawia przed ludzkością szereg wyzwań związanych z rosnącą populacją ludzką i ograniczonymi zasobami dla produkcji żywności. Doradztwo podąża za potrzebami rolników. Bardzo ważne jest wprowadzanie nowych rozwiązań bazujących na sztucznej inteligencji oraz ułatwiających dostosowanie się do oczekiwań konsumentów. W województwie kujawsko-pomorskim istotne jest też wpisywanie się w rozwój społeczeństwa obywatelskiego, z którego wyrosło tutaj to doradztwo.

Siedziba Kujawsko-Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Minikowie.

Poletka odmianowe w Minikowie podczas targów AGRO-TECH.

Etapy rozwoju służby rolnej i doradczej

Etap	Lata	Instytucje lub organizacje rolnicze	Rodzaje stanowisk	Średnia liczba doradców w danym okresie
I	1944-1949	Izby rolnicze (do 1947 r), Związek Samopomocy Chłopskiej	Instruktor rolny, Instruktorki wiejskiego gospodarstwa kobiecego	1514
II	1950-1956	Powiatowa administracja rolna, Państwowe ośrodki maszynowe	Agronom powiatowy, Agronom	b. d.
III	1957-1967	Powiatowe związki kółek rolniczych	Instruktor rolny, agronom gromadzki	2077-3893
IV	1968-1972	Prezydia gromadzkiej rady narodowej	Agronom i zootechnik gromadzki oraz ich asystenci	8692-10698
IV a	1968-1972	Rolnicze rejonowe zakłady doświadczalne	Powiatowy inspektor doradztwa specjalistycznego	536
V	1973-1981	Urzędy gminne- gminna służba rolna	Kierownik gsr oraz instruktorzy rolni	14976-20843
VI	1975-1990	Wojewódzkie ośrodki postępu rolniczego	Specjalista zakładowy, specjalista terenowy (rejonowy)	10420-11213
VII	1991-2004	Ośrodki doradztwa rolniczego	Specjaliści i doradcy	5514
VII	2005	Wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego	Specjaliści i doradcy	4000¹

Źródło: prof. Bogdan M. Wawrzyniak Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Sposoby Kształtowania Systemów Doradztwa Rolniczego w Świetle Prawodawstwa Polskiego https://www.cdr.gov.pl/images/ZDR/2011/ZDR-2011-4.pdf

¹ Pod koniec 2020 roku liczbę certyfikowanych doradców szacowano na 3000 osób. https://www.topagrar.pl/articles/prow-2014-2020/sytuacja-w-krajowym-doradztwie-rolniczym-rzad-przedstawil-raport/

Wydarzenia dotyczące publicznego doradztwa rolniczego i edukacji dorosłych na wsi ważne dla województwa kujawsko-pomorskiego.

Data	Wydarzenie
1807	Uwolnienie od pańszczyzny i uwłaszczenie w zaborze pruskim. Tym uwłaszczeniem były objęte: Prusy Królewskie, Kujawy Zachodnie (Inowrocławskie) i część ziem wschodniej Wielkopolski, która obecnie stanowią teren woj. kujawsko-pomorskiego.
1815-1879	Okres budowania nowoczesnego gospodarstwa i pracy organicznej przez Dezyderego Chłapowskiego, m.in. w majątku Sobiejuchy w gminie Żnin.
1848	Uwolnienie od pańszczyzny i uwłaszczenie w zaborze austriackim.
1862	Powstanie w Brodnicy pierwszego banku spółdzielczego na ziemiach polskich.
1864	Uwolnienie od pańszczyzny i uwłaszczenie w zaborze rosyjskim. Tym uwłaszczeniem były objęte: Kujawy Brzeskie i Ziemia Dobrzyńska, które obecnie stanowi teren woj. kujawsko-pomorskiego.
1864-1878	Działalność narodowa i społeczna Zygmunta Działowskiego w Toruniu.
1872-1910	Działalność duszpasterska i społeczna ks. Piotra Wawrzyniak m.in. proboszcza w Mogilnie.
1901-1958	Działalność narodowa i społeczna Leona Janty-Połczyńskiego, m.in. jako przedstawiciela Pomorza Nadwiślańskiego w Naczelnej Radzie Ludowej w Poznaniu, senatora i ministra rolnictwa w okresie II Rzeczpospolitej.
20.01.1919	Powstanie Wielkopolskiej Izby Rolniczej. Dekret Naczelnej Rady Ludowej.
2.02.1920	Powstanie Tymczasowej Pomorskiej Izby Rolniczej w Toruniu. Rozporządzenie Ministra b. Dzielnicy Pruskiej.
15.07.1920	Ustawa w sprawie reformy rolnej.
28.12.1925	Ustawa o wykonaniu reformy rolnej.
22.03.1928	Powstanie Warszawskiej Izby Rolniczej. Rozporządzeniu Prezydenta RP z mocą ustawy o izbach rolniczych.
6.09.1944	Dekret PKWN o reformie rolnej.
10.10.1946	Dekret Krajowej Rady Narodowej z dnia 26 sierpnia 1946 roku o zniesieniu izb rolniczych. Zadania zostały przekazane Związkowi Samopomocy Chłopskiej.
1956	Uchwały nr 88/56 Prezydium Rządu: powołanie w Polsce 18 rolniczych rejonowych zakładów doświadczalnych (po 1 w każdym województwie, z wyjątkiem gdańskiego, gdzie dodatkowo dla Żuław Wiślanych ze względu na specyfikę utworzono Starym Polu).
1.04.1956	Powstanie Rolniczego Rejonowego Zakładu Doświadczalnego w Minikowie.
1958	Zarządzenie nr 122 Ministra Rolnictwa z dnia 17 stycznia 1958 r w sprawie zadań instruktorów rolnych.
24.12.1960	Zarządzeniu nr 173 Ministra Rolnictwa w sprawie zadań służby agronomicznej w zakresie podnoszenia produkcji rolniczej.
6.02.1968	Zarządzeniu nr 14 Ministra Rolnictwa dotyczące wytycznych w sprawie zadań i metod pracy gromadzkiej służby rolnej oraz referenta rolnego.
30.11.1972	Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie zasad organizacji, zadań i wynagradzania gminnej służby rolnej.
1975	Uchwała nr 125/75 Rady Ministrów – powołanie Wojewódzkich Ośrodków Postępu Rolniczego. M. in. WOPR Minikowo, WOPR Przysiek, WOPR Zarzeczewo.
1991	Ustawy reformujące administrację publiczną z 1991 r. Powstanie Ośrodków Doradztwa Rolniczego na podstawie zarządzeń Wojewody. Powstają ODR w Minikowie, Przysieku i Zarzeczewie.
1999-2004	ODR w Przysieku przekształcono w Regionalne Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich.
22.10.2004 r.	Ustawa o jednostkach doradztwa rolniczego.
1.01.2005 r.	Powstanie Kujawsko-Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Minikowie.
1.08.2009	Nastąpiła zmiana przynależności organizacyjnej ODR, które zaczęły podlegać sejmikowi województwa.
20.08.2016	Nastąpiła zmiana przynależności organizacyjnej ODR, które zaczęły podlegać MRiRW.

Opracowanie własne.

Wybrał i skomentował
Marek J. Nowacki, KPODR

¹ https://pl.wikipedia.org/wiki/Uwłaszaszczenie_chłopów_na_ziemiach_polskich.

² Tamże.

³ Rolnicze związki i zrzeszenia branżowe w ujęciu historycznym. prof. Bogdan M. Wawrzyniak, https://www.cdr.gov.pl/images/.

⁴ https://www.pir.home.pl/historia.php

⁵ https://www.tygodnik-rolniczy.pl/articles/aktualnosci_/odrodzony-samorzad-rolniczy-na-kujawach-i-pomorzu/.

⁶ Autor jest potomkiem Konstantego Nowackiego, który w tym czasie, jako kułak siedział w więzieniu za rzekome niewykonanie dostaw obowiązkowych, był także wymieniony jako jeden z wrogów przemian na wsi w gazetce powiatu grudziądzkiego.

Opracowano na podstawie:

– Informacja o wynikach kontroli wykorzystania środków publicznych przez państwowe jednostki doradztwa rolniczego, 2009, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa.
– Maziarz C. (1975): Podstawy ogólne metodyki doradztwa rolniczego, Karniowice. 3. Mickiewicz A., Wawrzyniak B.M. (2011): Prawodawstwo unijne w zakresie kształtowania systemów doradztwa rolniczego, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 2.
– Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie nazw i siedzib oraz ramowego statutu wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego.
– Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 grudnia 2009 r. w sprawie ramowego statutu wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego.
– Uchwała nr 88/56 Prezydium Rządu z 1956 r.
w sprawie powołania rolniczych rejonowych zakładów doświadczalnych.
– Uchwała nr 125/75 Rady Ministrów z 1975 r. w sprawie utworzenia wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego. 36 Bogdan M. Wawrzyniak.
– Ustawa z dnia 5 stycznia 1991 r. Prawo budżetowe.
– Ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego.
– Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o wspieranie rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.
– Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o zmianie niektórych ustaw ze zmianami w organizacji i podziale zadań administracji publicznej w województwie.
– Wawrzyniak B. M. (2003,): Kierunki zmian w wynagradzaniu służby rolnej i doradczej, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 1/2.
– Wawrzyniak B. (1991): Doradztwo rolnicze, Cz.1. Rozwój służby rolnej i doradczej w Polsce, WTN, Włocławek. 13. Wawrzyniak B., M. (2000): Doradztwo w agrobiznesie, WSH-E, Włocławek.
– Wawrzyniak B., M. (2003): Doradztwo i postęp w rolnictwie polskim, WTN, Włocławek.
– Zarządzenie nr 122 Ministra Rolnictwa z dnia 17 stycznia 1958 r. w sprawie zadań instruktorów rolnych.
– Zarządzenie nr 173 Ministra Rolnictwa z dnia 24 grudnia 1960 r. w sprawie zadań służby agronomicznej w zakresie podnoszenia produkcji rolniczej.
– Zarządzenie nr 27 Ministra Rolnictwa z dnia 25 marca 1963 r. w sprawie powołania i ustalenia zadań zootechników gromadzkich.
– Zarządzenie nr 14 Ministra Rolnictwa z dnia 6 lutego 1968 r. dotyczących wytycznych w sprawie zadań i metod pracy gromadzkiej służby rolnej oraz referenta rolnego.
– Zarządzenie nr 2 Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 21 stycznia 1991 r. w sprawie utworzenia Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie.
– Zarządzenie nr 9 Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie utworzenia Krajowego Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich.
– Zarządzenie nr 1 Ministra Rolnictwa i Rozwoju wsi z dnia 4 stycznia 2005 r. w sprawie nadania statutu Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie.
– Zarządzenie nr 27 Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 31 października 2008 r. w sprawie nadania statutu Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie.