Zarys historii doradztwa rolniczego na terenie woj. kujawsko-pomorskiego
Upadek I Rzeczpospolitej i okres zaborów – okres od 1772 do 1918 r.
Historia doradztwa rolniczego wiąże się ze zmianą własności ziemi i utworzeniem chłopskich gospodarstw rolnych. W Polsce proces ten zaczął się pod koniec XVIII, kiedy w 1772 r.
Sejm podjął próbę reformy rolnej w dobrach królewskich w Ustawie o sprzedaży królewszczyzn. Sprawa wróciła w czasie insurekcji i w 1794 r.
Tadeusz Kościuszko w oparciu o art. IV Konstytucji 3 Maja wydał Uniwersał połaniecki (właśc. Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych)1. Ostatnią próbę uregulowania tej sprawy przed rozbiorami podjął ks. Hugo Kołłątaj, opracował ustawę, na podstawie której gwarantowano chłopom biorącym udział w powstaniu kościuszkowskim nadanie na własność ziemi przez nich użytkowanej, a w razie ich śmierci – ich synom.
W Królestwie Kongresowym Jan Olrych Szaniecki2 zdecydowanie opowiadał się za uwłaszczeniem chłopów. Sam już przed 1825 r. zniósł w swych majątkach pańszczyznę, zastępując ją czynszami i jako pierwszy nadał swym chłopom nazwiska. Niestety przywódcy powstania listopadowego przeciwni byli jednak myśli zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów. Ostatnia polska próba niezrealizowanego uwłaszczenia chłopów została podjęta w 1863 r. w czasie powstania styczniowego przez Tymczasowy Rząd Narodowy z inspiracji stronnictwa czerwonych w wydanym 22 stycznia 1863 r. „Manifeście”, który oprócz wezwania do walki ogłosił uwłaszczenie chłopów. Wiosną 1863 r. włościanie w Królestwie Polskim zaprzestali faktycznie świadczeń na rzecz dworów.
Ostatecznie to kraje zaborcze dokonały uwłaszczenia chłopów. W okresie wojen napoleońskich zrobiły to Prusy. Austria w czasie Wiosny Ludów, a Rosjanie w czasie powstania styczniowego. Likwidacja pańszczyzny i uwolnienie chłopów upodmiotowiło ich jako obywateli, a także sprzyjało wstępowaniu i tworzeniu organizacji branżowych. „Ruch społeczny chłopów odnotowano najpierw w byłym zaborze pruskim, gdzie uwłaszczenie chłopów rozpoczęło się najwcześniej (od 1807 r.). Powstały warunki pozwalające na wyłanianie organizacji rolniczych i kształtowanie ruchu społecznego rolników.
Zapoczątkowane procesy zmian miały miejsce w kolejnych zaborach, w tym w byłym zaborze austriackim od 1848 r. i w byłym zaborze rosyjskim od 1864 r. Powstające organizacje miały na celu obronę grupowych interesów zawodowych rolników, którzy w ramach kształtującego się rynku rolnego przegrywali konkurencję z większymi obszarowo gospodarstwami rolnymi. Przykładowo, w modelu pruskim, działalność była skoncentrowana głównie na aspektach społeczno-kulturalnych i oświatowych. Natomiast w zaborze austriackim uwagę koncentrowano na działalności oświatowo-instruktorskiej w połączeniu z działalnością gospodarczą, w tym głównie handlową.”
Powstanie gospodarstw chłopskich i rosnąca populacja generująca popyt na żywność powodowała konieczność wprowadzania zamian w systemie produkcji. W Polsce dominował wprowadzony we wczesnym średniowieczu system trójpolówki. W XIX wieku w Anglii funkcjonował od XVII w. system oparty na płodozmianie norfolskim. Pierwszym, który w swoim majątku w Turwi wprowadził go był Dezydery Chłapowski, który w latach 1818–1819 uczył się nowoczesnego rolnictwa w Anglii, a później nabytą wiedzę przekazał do swoich majątków oraz dawał przykład włościanom z Wielkopolski. Miał zamiar założyć Akademię Rolniczą, do czego krokiem było kształcenie licznych praktykantów w majątku turewskim. Był również współzałożycielem i wydawcą „Przeglądu Poznańskiego” i „Szkółki Niedzielnej”. Całokształtem swojej działalności kładł podstawy pracy organicznej, tym samym opierając się germanizacji. Wspierał przedsięwzięcia, takie jak Bazar Poznański i Towarzystwo Pomocy Naukowej oraz towarzystwa kredytowe. Jeden z majątków Chłapowskiego leży na terenie naszego województwa w Sobiejuchach.
Popiersie generała Dezyderego Chłapowskiego w Muzeum Historii Miasta Poznania. Fot.wikipedia.
Podobną rolę odegrało wielu ziemian w zaborze pruskim, gdzie nie było polskich szkół, język polski był rugowany nawet z kościoła. Rząd pruski prowadził mniej lub bardziej otwartą politykę germanizacyjną, połączoną z kolonizacją polegającą na wykupie polskich majątków i osiedlaniu w nich Niemców. Obrona polskości polegała na obronie własności, w tym własności ziemi rolniczej. Stąd pojawiła się potrzeba lepszego gospodarowania, co wiązało się z potrzebą zdobywania wiedzy i budowania polskich organizacji gospodarczych, w tym banków i ubezpieczalni (pierwszy polski bank spółdzielczy powstał w 1862 roku w Brodnicy). Patronem i założycielem wielu z nich był ks. Piotr Wawrzyniak, sprawami wiedzy i kultury zajmował się m.in. Zygmunt Działowski, który założył i finansował w Toruniu Polskie Towarzystwo Naukowe, a przy nim Muzeum. Działowski posiadał liczne majątki m.in. w Mgowie czy wówczas podtoruńskim Rubinkowie. Dochody z tych, dobrze prowadzonych gospodarstw, wspomagały prowadzenie działalności narodowej i społecznej.
Zygmunt Działowski, zdjęcie z Facebooka Liceum Ogólnokształcącego w Wąbrzeźnie
Pomnik ks. Piotra Wawrzyniaka w Mogilnie. Fot. S. Szpulecki
Kolejną wartą wspomnienia jest postać Leona Janty-Połczyńskiego, który był potomkiem znamienitych rodów ziemiańskich z Borów Tucholskich. Leon otrzymał bardzo dobre wykształcenie prawnicze i ekonomiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, uniwersytetach w Berlinie, Paryżu i Jenie, które otwierało mu drzwi do wielu instytucji w państwie niemieckim. Janta-Połczyński pozostał wierny swoim polskim korzeniom. Reprezentował Polaków jako poseł w niemieckim parlamencie Reichstagu, od 1896 r. był członkiem Sejmiku i Wydziału Powiatowego w Tucholi, w latach 1898–1912 był patronem Kółek Włościańskich na Pomorzu, prezesem Banku Ludowego (od 1900 r.), Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Rolnik”, Spółdzielni Handlowej „Kupiec” i Spółki Parcelacyjnej w Tucholi. Był wydawcą pism: „Gazeta Gdańska” (1898–1905) i „Kłosy” (1905–1919). Działacz narodowy na Pomorzu Nadwiślańskim, zwany przez Niemców Polenführer.
Podsumowując, początki polskiego doradztwa rolniczego w zaborze pruskim były związane z działalnością organiczną, u podstaw, którą prowadzili patrioci z różnych warstw społeczeństwa, a źródłem finansowania były środki prywatne. Najczęściej patronami (obecnie powiedzielibyśmy sponsorami) na początku byli księża, często synowie chłopów i ziemianie. Robili to z pobudek patriotycznych, ale też we własnym interesie, bo jedynym sposobem obrony przed agresywnym i opresyjnym niemieckim państwowym systemem wynaradawiania Polaków było wspólne działanie i wykorzystanie możliwości, jakie dawała demokracja parlamentarna w ramach Cesarstwa Niemieckiego.
Polacy z Wielkopolski, Kujaw i Pomorza potrafili się zjednoczyć wokół wspólnych celów, ponad podziałami społecznymi. Wspólne działanie zapobiegło wynarodowieniu i obronie polskiej własności ziemskiej. Niemcy, choć mieli pełnię władzy politycznej, nie wygrali z polską przedsiębiorczością i przywiązaniem do tradycji, w tym religii katolickiej, która była dla nich ostoją polskości. Historia zaboru pruskiego, to przede wszystkim opis budowania społeczeństwa obywatelskiego i zmagań gospodarczych. Wiązało się to z koniecznością wygrywania konkurencji, opartej na wiedzy i umiejętnościach. Ta nauka nie poszła w las i kiedy przyszedł czas, Wielkopolska w 1918 r. sama zrzuciła niemieckie jarzmo, a przedstawiciele Pomorza dotarli do Wersalu, by zaświadczyć o polskości tej ziemi i prawie Polski do morza.
Toruń, ul. Klonowica 19, przedwojenna siedziba Pomorskiej Izby Rolniczej.
Fot. M. Rząsa
Okres międzywojenny 1918–1939
Po odrodzeniu Polski na terenie Wielkopolski w Poznaniu, przejęta została pruska Izba Rolnicza (na mocy dekretu Naczelnej Rady Ludowej z dnia 13 stycznia 1919 r.4) Po jej polonizacji, to ona od 1919 r. jako pierwsza w Polsce koordynowała w swoim regionie (woj. poznańskie) pracę doradczą dla rolników. Powstanie Wielkopolskiej Izby Rolniczej należy traktować jako początek publicznego doradztwa rolniczego na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego. W przedwojennym województwie pomorskim nie udało się przejąć Zachodniopruskiej Izby Rolniczej (w tym punkcie Niemcy nie wykonali ustaleń traktatu wersalskiego).
Zaraz po powrocie Pomorza do Polski w 1920 rozporządzeniem Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej z 2 lutego 1920 r. i 9 marca 1921 r. powstała Pomorska Izba Rolnicza z siedzibą w Toruniu5. Taki stan rzeczy utrzymał się do 1928 r., kiedy na mocy Konstytucji Rzeczypospolitej z 17 marca 1921 r. wydano Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r., które przewidywało powstanie i działalność samorządu gospodarczego rolników w poszczególnych województwach. Do 1925 r. działały już: Wielkopolska, Pomorska oraz Śląska Izba Rolnicza, a w 1928 r. powstała Warszawska Izba Rolnicza.
Powstanie Warszawskiej Izby Rolniczej domyka kwestie organizacyjne publicznego doradztwa rolniczego na terenie obecnego woj. kujawsko-pomorskiego. W okresie międzywojennym doradztwo rolnicze funkcjonowało w ramach izb rolniczych, które były dobrowolnym samorządem gospodarczym, w którym reprezentowane były związki i organizacje rolnicze z danego województwa (izby do 1939 r. powstały w 13 województwach).
II wojna światowa i okres stalinowski – 1939–1956
Po wybuchu II wojny światowej terytorium województwa zostało wcielone do III Rzeszy i działalność polskiego doradztwa była zakazana. Po wyzwoleniu de jure powrócił stan z 1939 r. do wydania dekretu Krajowej Rady Narodowej z dnia 26 sierpnia 1946 r. o zniesieniu izb rolniczych, który wszedł w życie 10 października 1946 r. 1 stycznia 1949 r. uchylono rozporządzenie z marca 1928 r. Dekretem tym zadania i majątek izb rolniczych zostały przekazane, pozostającemu pod kontrolą komunistów, Związkowi Samopomocy Chłopskiej.
W tym okresie po przeprowadzanej w latach 1944– –1948 reformie rolnej, władze podjęły intensywne działania na rzecz kolektywizacji wsi. Doradztwo rolnicze indywidualnym chłopom było niepotrzebne, a wręcz mogło być traktowane jako działalność wywrotowa, bo wzmacniałaby wrogów państwa – rolników indywidualnych, których nazywano wtedy często kułakami i wsadzano bez wyroku do więzienia6.
Przełomowy rok 1956
W 1956 roku w Polsce kończy się epoka stalinowska. Władzę w kraju przejmuje, za zgodą Moskwy, Władysław Gomułka. Na wsi kończy się okres kolektywizacji wprowadzanej siłą. Władze chcąc zaznaczyć zmianę w podejściu do chłopów, tworzą nowe ośrodki przekazywania wiedzy i innowacji w postaci rolniczych rejonowych zakładów doświadczalnych. Na terenie ówczesnego województwa bydgoskiego 1 kwietnia 1956 r. powołano Rolniczy Rejonowy Zakład Doświadczalny w Minikowie, wcześniej od 1949 r. istniała tam stacja badawcza. Powołanie RRZD jest traktowane jako początek państwowego doradztwa rolniczego w województwie.
